Przyborów – naszą „Małą Ojczyzną”

1.Dzieje Przyborowa

Rozwój osadnictwa regionu brzeskiego zależny był od dwóch podstawowych czynników: środowiska geograficznego i działalności człowieka. W okresie od końca X wieku do połowy XII wieku, główną akcję osadniczą przeprowadzają władcy, nadając znaczne terytoria biskupom krakowskim  i benedyktynom tynieckim, oraz, w mniejszym stopniu rodom rycerskim. Drugi okres, od początków rozbicia dzielnicowego do połowy XIII wieku, charakteryzuje się intensywnym osadnictwem rodów rycerskich, mającym znaczenie wojskowe  i związanym prawdopodobnie ze strategicznymi planami władców zabiegających o wielkoksiążęcą stolicę krakowską. Uwarunkowane jest ono także pogranicznym charakterem regionu brzeskiego (granica dzielnicy krakowskiej i sandomierskiej) i związane niewątpliwie z ważnym szlakiem handlowym prowadzącym na Węgry. Okres od połowy XIII wieku do końca XIV wieku przynosi największe nasilenie osadnictwa, związanego z tzw. kolonizacją na prawie niemieckim i obejmującego tereny dotychczas nie zasiedlone, mniej urodzajne i pokryte lasami. Największe nasilenie przypada na okres panowania Kazimierza Wielkiego; obok niego akcję kolonizacyjną prowadzą rody rycerskie i biskupi krakowscy. Własność królewska, skupiona   wkilku kompleksach, obejmowała 4 starostwa niegrodowe, które przetrwały aż do 1772 roku. Były to: starostwo wojnickie, czchowskie, jadownickie    i krzeczowskie w powiecie bocheńskim obejmujące Łęki, Rudy-Rysie (1602 r. Rysie; 1748 Rudy) i Przyborów (1364 r.). Sąsiednie wsie: Borzęcin (1364), Bielcza (1450 r.) i Wokowice (1380 r.) oraz Szczurowa (1338 r.) był wsiami biskupa krakowskiego i wchodziły w skład tzw. klucza ziemskiego – radłowskiego.

Powstanie Przyborowa datuje się w roku 1364 czyli w okresie największego nasilenia kolonizacyjnego za czasów Kazimierza Wielkiego. Andrzej Cierniak  z Zaborowa pisze, że nazwa Przyborów wywodzi się od słowa „ przy borze”. Puszczę radłowską rozdzielała rzeka Uszwica. Skoro dopiero w XIV – XV wieku intensywnie kolonizowano ten teren, to znaczy, że we wczesnym średniowieczu zalegał tu gęsty bór. Przekonuje o tym także niezwykle szczegółowa mapa Galicji Kummersberga   w XIX wieku notująca w rejonie Uszwi tzw. Wielki Las, ciągnący się od Rajska aż po Brzesko. Zwarte kompleksy leśne otaczały, jak można się domyślać studiując mapę z roku 1770, okolice Radłowa oraz Borzęcina i sięgały od Wierzchosławic aż po Piotrachowice nad Wisłą. Prawdopodobnie należy uznać ów Wielki Las za fragment tzw. Puszczy Krzeszowskiej, której ślady w źródłach aż do końca XVIII wieku są doskonale widoczne. Na jego obrzeżach występują charakterystyczne nazwy jak Zaborowie i Przyborowie (Przyborów) oznaczające pierwotnie miejsce „za borem” i „przy borze”  Istnieje też hipoteza, że Przyborów był własnością rycerza Przybora, który z nadania królewskiego otrzymał tę wieś. Osada Przyborów, a także sąsiednie Łęki istniały być może już w trakcie najazdów tatarskich.

W XVI wieku w Przyborowie żyli kmiecie na 3 łanach, 6 zagrodników  z rolą, 4 zagrodników bez roli, 2 komorników z bydłem, 2 komorników bez bydła. Ludność zajmowała się także zbieraniem płodów leśnych, łowiectwem   i hodowlą bydła rogatego i trzody chlewnej. Ponadto jak przystało na wieś królewską chłopi zasilali tzw. „piechotę łanową”. Okres od średniowiecza aż do połowy XIX wieku to czas niezwykle trudny dla chłopów, których głównym zajęciem była praca na roli i poddaństwo. Rządy w Rzeczpospolitej sprawowała szlachta obdarowywana przez władców różnymi przywilejami czyniąc z innych stanów, a zwłaszcza chłopskiego zupełnych niewolników pańszczyźnianych. Po I rozbiorze Polski cała ziemia krakowska przeszła pod panowanie Austrii.  W 1846 roku doszło do wydarzeń, które na zawsze pozostaną w pamięci ludu. Rabacja w Galicji, która negatywnie wpłynęła na losy powstania krakowskiego przyniosła szereg nieprzewidzianych, okrutnych wydarzeń, które dotknęły także Przyborów i sąsiednie wsie. Sytuacja chłopa galicyjskiego była wyjątkowo ciężka: panu musiał oddać od 30 do 50% swego dochodu z gruntu czy robocizny, na niego też spadały wysokie ciężary podatkowe. Tymczasem wielodzietne rodziny chłopskie z trudem wyciągały z niedużych gospodarstw środki konieczne do przeżycia. Gdy przychodziły lata nieurodzaju – jak w 1844 i 1845 r. – panoszył się głód i rozpoczynała wędrówka w poszukiwaniu chleba. Wrzenie chłopskie skutecznie wykorzystał starosta tarnowski Breinl w celu obezwładnienia powstańców szlacheckich. Urzędnicy austriaccy szafowali obietnicami i płacili za dostarczonych do Tarnowa powstańców. Nagromadzona przez wieki nienawiść rychło jednak wylała się poza brzegi wysnutej przez austriackiego biurokratę intrygi. Chłopi nie ograniczali się jedynie do aresztowania spiskowców i rozbrajania powstańców. Rozpoczęły się masowe napady na dwory szlacheckie, niszczenie urządzeń folwarcznych, zabieranie żywności i bydła. W Buczu właściciel majątku przesiedział dwa dni w beczce   z wodą. W Morzyskach natomiast właściciel majątku schował się w drzewie, które chłopi przecięli piłą. W Przyborowie właściciel majątku ukrył się „pod gnojem” by przetrwać ciężkie dni. Rok 1848 przyniósł zniesienie pańszczyzny  i uwłaszczenie chłopów. Po uwłaszczeniu zaczął się nowy okres w dziejach wsi. Zbliżały się lata poprzedzające powstanie styczniowe i organizacja ruchu zbrojnego. Ogniskiem tych przygotowań w Galicji był dwór w Dołędze. W 1873 roku był wielki nieurodzaj i w całym kraju panowała cholera. Z tego okresu zachowało się kilka legend. W czasie szalejącej choroby pewien wojskowy dostąpił do prostego żołnierza uśmiechnął się i ucałował mówiąc: „…cierp jak ja cierpię, umieraj jak ja umieram”. W Przyborowie na cholerę umarło około 180 osób. Prochy zmarłych pogrzebano na cmentarzu na tzw. Małej Buczynie. Spod warstwy zmarłych przygotowanych do zbiorowego pochówku wyczołgało się podobno dwóch mężczyzn nazwiskiem Jarosz, którzy przeżyli ciężki okres choroby. W 1914 roku założono tam cmentarz woskowy. Jeszcze więcej zmarłych na cholerę było w Buczu. Zmarli spoczywają przy drodze polnej  w Morzyskach, prowadzącej na skróty do Szczepanowa. Stoi tam pomnik przeniesiony z cmentarza w Szczepanowie dla upamiętnienia ofiar epidemii.

Pierwotnie wieś właściwa rozciągała się nad potokiem Szkło, stad nazwa Nawsie. Pozostałe przysiółki to: Zastawie, Podmłynie, Podedworze, Pukle, Kamieniec, Buczyna, Skotnik, Pasternik, Koniec, Centrum i Pańska Wieś. Nazwy te nadawano, ze względu na położenie i zajęcia mieszkańców. Nawsie – wieś właściwa rozciągała się nad potokiem Szkło. Zastawie natomiast wzięło swoją nazwę od słowa „za stawem” z czego wynika, że musiał kiedyś znajdować się między wsią, a przysiółkami staw, a przy nim młyn, stąd nazwa Podmłynie. Wskazują na to widoczne do tej pory ślady grobli obok Podmłynia  i jak sama droga do Łęk obok Bezardówki wygląda na groblę. Na pewno tak staw jak i młyn był własnością dworu, który znajduje się od strony Łęk dlatego nazwa „ Podedwórze”. Nazwa przysiółka – Buczyna pochodzi od lasu bukowego, który otaczał ten teren. Między Przyborowem a Łękami leży tzw. Pańska Wieś, niegdyś osada zależna od dworu. Pukle – nazwa powstała od tego, że pierwsze domy, wybudowane na tym terenie były wysunięte w tył od ścieżki. Domy te zostały zniszczone po wojnie a nowe wybudowane bliżej drogi. Kamieniec – to osada, na której znajdowały się złoża kamienia, używane do budowy domu itp. Nazwa przysiółka Wieś Centrum  pochodzi od centralnego położenia domów we wsi. Koniec XIX wieku zaznaczył się w historii Przyborowa powstaniem szkoły.

W krajobrazie dzisiejszego Przyborowa można spotkać wiele ciekawych miejsc i zabytków związanych z dawnymi dziejami wsi. Do takich miejsc można zaliczyć dwór Łasińskich wybudowany w 1834 roku. Budynek jest murowany, piętrowy z obszernym gankiem wspartym na filarach, werandą    o dekoracyjnie wycinanej balustradzie, z zachowanym detalem architektonicznym i ozdobną stolarką drzwiową. Stanowi przykład eklektycznej architektury rezydenckiej. Dach jest pokryty oryginalną XIX - wieczną dachówką. W 1834 roku wieś została wystawiona na licytację. Od władz austriackich Galicji i Królestwa osada została kupiona przez Jakuba Łasinskiego.

W otoczeniu dworu znajduje się wspaniały Park Krajobrazowy o charakterze dendrologicznym z grupami egzotycznych drzew. Jak wskazuje raport z roku 1992 w parku znajduje się około 275 drzew. Na terenie

1,5 ha rosną świerki zwyczajne, jodły, modrzewie, klony, brzozy, jesiony, dęby i wiele innych drzew. Wiele wskazuje na to, że budowniczym dworu w Przyborowie był Jakub Łasiński

Do historycznych miejsc można zaliczyć także cmentarze z okresu I wojny światowej, na których spoczywają żołnierze różnych narodowości. Jeden z cmentarzy znajduje się przy drodze Brzesko - Szczepanów – Przyborów. Pochowano tam 130 Austriaków z 55, 65 i 66 pułku piechoty landwery i 20 pułku piechoty honwedu; 38 Rosjan i 8 mogił zbiorowych. Cmentarz rozmieszczony na czterech prostokątnych tarasach. Ogrodzony rurami stalowymi i fragmentami pełnego muru. Na najwyższym tarasie pomnik centralny z kamiennych ciosów w formie portalu z krzyżem łacińskim  w prześwicie i inskrypcją. Na mogiłach betonowe cokoliki z dwoma rodzajami krzyży listwowych. Drugi znajduje się przy drodze Brzesko - Szczurowa. Na  piaszczystej wydmie w sąsiedztwie wsi (przysiółek Buczyna II).Na tabliczkach nagrobkowych widnieją symboliczne napisy oraz ilość ofiar. Pochowanych tam zostało 103 Austriaków, 27 Rosjan, 2 mogiły pojedyncze i 3 zbiorowe. Daty śmierci: 7 IX 1914 r. Obiekt na planie prostokąta otoczony parami rur stalowych na betonowych słupach. Przy bramce znajdują się fragmenty muru   z kamiennymi kulami. Z tyłu pomnikowa ściana z tablicą inskrypcyjną, zwieńczona wysokim kamiennym krzyżem. Na mogiłach zbiorowych wielkie krzyże żeliwne, na pojedynczych krzyże listwowe. Dla każdej lokalnej społeczności ważnym miejscem jest kościół. Przez długie lata, a raczej wieki, mieszkańcy Przyborowa pokonywali daleką drogę do kościoła w Szczepanowie. W 1983 roku rozpoczęto pracę przy budowie kaplicy. Na ogólnym zebraniu wiejskim w dniu 22 lipca 1984 r. wybrany został Komitet budowy w skład którego weszli: Grzyb Stanisław, Kania Marian, Boruta Stanisław, Palej Władysław, Pleszewski Stanisław, Kołodziej Karol, Król Józef, Żurek Władysław. Bardzo zaangażowany w organizację budowy był ks. proboszcz ze Szczepanowa Władysław Bielatowicz. Poświęcenie kamienia węgielnego wkaplicy w Przyborowie nastąpiło 28 października 1987 roku. Aktu wmurowania kamienia węgielnego dokonał ksiądz biskup Piotr Bednarczyk, który niegdyś był katechetą w Szczepanowie. Nowa parafia swoje istnienie rozpoczęła 23 lipca 1983 roku, kiedy to wieś Przyborów została odłączona od parafii Szczepanów. 24 grudnia 1987 r.  odbyła się w kościółku pierwsza pasterka. 23 października 1988 r. nastąpiło poświęcenie kościoła i przybycie kapłana na stałe do parafii. Pierwszy proboszcz ks. Józef Mrówka rozpoczął urzędowanie 23 lipca 1989 r. Jednak nie był długo proboszczem, gdyż 27 września 1989 roku zmarł. Nowym proboszczem został ks. Stanisław Łukasik. 23 października 1989 r. w nowej parafii pod wezwaniem Jana Kantego odbył się pierwszy odpust parafialny. Wkrótce zapadła tez decyzja o budowie cmentarza i ogrodzenia wokół kościoła. 28 lipca 1990 roku nadszedł długo oczekiwany moment – poświęcenie cmentarza. Po przemianach ustrojowych w Polsce w 1989 roku nastąpiły także zmiany związane z nauczaniem religii. We wrześniu 1990 roku religia po ponad 30 latach powróciła do szkoły. 9 września 1990 roku w polskich kościołach odczytano list pasterski do wiernych biskupów polskich w związku z wprowadzeniem religii do szkół. Okazało się jednak , że kaplica jest za mała i 29 maja 1995 roku rozpoczęto budowę kościoła parafialnego. 17 grudnia 1998 r. ukończono budowę, a 15 października 1999 roku ks. Bp Jan Styrna dokonał konsekracji kościoła.

" Szkoła w Przyborowie niechaj przysparza krajowi i Ojczyźnie dzielnych sił; niechaj zawsze odpowiada godnie swojemu zadaniu i przez religijno - moralne wychowanie młodzieży kształci charaktery przejęte wzniosłymi zasadami nauki Chrystusa Pana, miłością Boga, Ojczyzny i Bliźnich"

Powyższy cytat jest wpisem inspektora szkolnego z dnia 21 maja 1898 roku w księdze lustracyjnej szkoły. Pierwsza wzmianka na temat oświaty   w Przyborowie sięga roku 1882. Początkowo nie było żadnego budynku szkolnego. Lekcji udzielał pisarz gminny. Pierwszy budynek szkolny został wybudowany w 1890 roku wysiłkiem gminy i dzięki staraniom ówczesnego inspektora szkolnego. Krajowa Rada Szkolna postanowiła wówczas, że   w Przyborowie powstanie szkoła filialna podporządkowana organizacyjnie szkole etatowej w Borzęcinie. Jednak już w 1892 roku specjalnym reskryptem   z dnia 10 marca Rada Szkolna postanowiła przekształcić szkolę w Przyborowie    z filialnej w etatową. W 1899 r. Rada Szkolna Krajowa przekształciła tutejszą szkołę jednoklasową na dwuklasową. Do kolejnej reorganizacji szkoły z dwuklasowej na czteroklasową doszło w 1910 roku. Historia szkoły przeplata się z epokowymi wydarzeniami w historii Polski - z wojnami. Kiedy wybuchła I wojna światowa dyrektorem ówczesnej szkoły był Stanisław Łoboda.  W Przyborowie mieszkańcy wsi poznali także okropności wojny. Po przekroczeniu Dunajca Moskale zajęli Radłów i pobliskie wioski a w niedzielę 15 listopada mieszkańcy Przyborowa ze zdumieniem zobaczyli wkraczających czerkiesów, a po nich piechotę rosyjską wraz z artylerią. Rozpoczęła się bitwa  w wyniku której ucierpiał także budynek szkolny. Ludność zaczęła uciekać do sąsiednich Łęk i Bielczy. Po pięciodniowych walkach wojska austriacko – węgierskie wycofały się w góry a Rosjanie zajęli Kraków. Jednak po przegranej bitwie pod Limanową i Krakowem Rosjanie zostali zmuszeni do odwrotu. 20 grudnia 1914 roku mieszkańcy Przyborowa byli świadkiem panicznej ucieczki Rosjan. Po świętach Bożego Narodzenia do Przyborowa nadciągnęły wojska pruskie   z Poznania i Westfalii. Budynek szkolny został zamieniony na stajnie dla koni. Po przełamaniu fortyfikacji obronnych na rzece Dunajec w dniu 10 maja 1915 roku wojska pruskie opuściły Przyborów. Zaczęto zabiegać o odnowienie sal lekcyjnych zniszczonych wskutek działań wojennych. Niestety dyrektor szkoły Pan Stanisław Łoboda został wcześniej powołany do służby wojskowej i dlatego organizacją zajęć szkolnych zajęła się mianowana zastępcą Pani Cielkiebówna. Dopiero 11 stycznia 1916 roku powrócił z wojny Pan Stanisław Łoboda i od razu rozpoczął urzędowanie.

Rok 1918 przyniósł dla naszego kraju wielkie zmiany. Odzyskana wolność skutkowała organizacją na nowo państwa polskiego. W dniu 19 grudnia 1918 r. kierownik szkoły odebrał ślubowanie od grona nauczycielskiego tut. szkoły. W roku 1922 nowym dyrektorem szkoły został Jan Staszko. Szkoła wymagała remontu i ogrodzenia całej posesji. Prace rozpoczęto w czerwcu 1923 roku dzięki staraniom naczelnika gminy a zakończono w wakacje. W 1925 roku utworzono w Przyborowie pięcioklasową szkołę.

Z dniem 1 lipca 1932 roku weszła w życie ustawa o ustroju szkolnictwa  w Polsce.W myśl tej ustawy obowiązywał siedmioletni program nauczania. Natomiast od roku szkolnego 1966/67 zaczął funkcjonować ośmioletni obowiązek szkolny.Wiosną 1938 roku rada gromadzka nabyła parcelę pod budowę nowej szkoły, a rok później rozpoczęto prace. Wszystkie prace budowlane wykonywali mieszkańcy Przyborowa. Ponadto społeczeństwo dobrowolnie się opodatkowało w wysokości 5 złotych z jednej morgi ziemi  i zdobyło środki finansowe ze sprzedaży majątku gromadzkiego tzw. "placówek". W tym czasie również pułkownik Bezard ofiarował dla najbiedniejszych dzieci 100 zeszytów i doposażył apteczkę w potrzebne materiały. Ofiarność i wielkie zaangażowanie ludzi przerwał wybuch II wojny światowej. 8 września 1939 roku wojska niemieckie wkroczyły do Przyborowa rozpoczynając długi okres okupacji. Latem 1940 roku z polecenia władz przeprowadzono akcję zbierania ziół leczniczych. Młodzież szkolna zaangażowana była w tą akcję. Pod koniec roku 1944 kiedy potęga niemiecka zaczęła chylić się ku upadkowi wieś była areną gorączkowych działań Niemców mających na celu przygotowanie obrony przed nacierającymi od wschodu wojskami sowieckimi. Resztki rozbitych na froncie oddziałów niemieckich oraz rezerwy tyłowe kwaterowały w Przyborowie zajmując zarówno kwatery prywatne jak i budynek szkolny. W tych warunkach budynek szkolny zupełnie niszczał. Połamano i spalono ogrodzenie szkolne, zdemolowano wnętrze szkoły, połamano ramy okienne i drzwi, powybijano szyby. Zniszczono i spalono pomoce naukowe oraz bibliotekę. Na początku stycznia 1945 r. przez wieś zaczęły przetaczać się wycofujące się wojska niemieckie, pędząc ludzi  i rekwirowane masowo po wsiach bydło. Mieszkańcy Przyborowa obawiali się wywozu mężczyzn i rekwizycji bydła. Szczęściem dla wsi, Niemcy nie zdołali przeprowadzić swoich planów, powysadzali tylko okoliczne obiekty kolejowe, mosty. Dnia 10 stycznia 1945 roku ostatni oddział niemiecki kwaterujący   w szkole opuścił wieś.

Po zakończeniu wojny o kontynuowaniu budowy szkoły nie mogło być mowy, jednak podjęto szereg kluczowych decyzji dotyczących oświaty szkolnej we wsi. Na potrzeby szkoły oddano do użytku „Bezardówkę” Zebrano fundusze na remont pomieszczeń i wykonanie ławek szkolnych w wysokości 60.000 złotych.  Następnie zawiązuje się Komitet budowy szkoły. W 1948 roku dokończono budowę i oddano szkołę do użytku.

W 1996 roku zakończono budowę nowego skrzydła, w którym początkowo (od 1999 r.) mieścił się oddział gimnazjalny. Uroczyste otwarcie szkoły miało miejsce 14 października 1996 r. 1 września 2002 roku decyzją Rady Gminy w Borzęcinie utworzono Zespół Szkół w Przyborowie, w skład którego wchodzą: Publiczna Szkoła Podstawowa im. Gen. Józefa Bema, Publiczne Gimnazjum i Oddział Przedszkolny. Od grudnia 2005 roku do 18 listopada 2006 roku trwała budowa hali sportowej przy naszym zespole. Obecnie funkcjonuje już hala sportowa o wymiarach 12x 30 m wraz z balkonem dla widzów. W dniu 31 maja 2008 r. nastąpiła uroczystość nadania imienia szkołom wchodzącym w skład zespołu. Mszę św. z tej okazji odprawił absolwent szkoły biskup Jan Styrna, ówczesny ordynariusz diecezji elblaskiej. Oczekiwania społeczeństwa zostały spełnione i szkoły wchodzące w skład zepołu otrzymały imię wielkiego Polaka Kardynałą Stefana Wyszyńskiego.

Rada Gminy w Borzęcinie podjęła 10 lutego 2010 roku uchwałę w sprawie założenia publicznego przedszkola w Przyborowie. Nowo utworzoona jednostka zosta l włączona do zespołu. Od tej chwili nosił on nazwę - Zespół Szkół i Przedszkola im.kardynała Stefana Wyszyńskiego w Przyborowie. Od 1 września 2019 r. w związku z wprowadzoną wcześniej reformą systemu edukacji Zespół  kolejny raz zmienił swoją nazwę na Zespół Szkolno - Przedszkolny im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Przyborowie.